Giống bò của người Mông nuôi tại các huyện vùng cao núi đá phía bắc tỉnh Hà Giang dễ thuần thục, chịu được khắc nghiệt thời tiết đặc biệt là giá rét, chịu kham khổ, rất phù hợp với điều kiện sống ở các vùng cao, núi đá, khả năng sản xuất cao, thể trạng khỏe, giỏi cày kéo, chất lượng thịt ngon, sản lượng thịt cao, tầm vóc khá lớn, thích nghi tốt, mắn đẻ.

Mô tả

Bò H’Mông hay còn gọi là bò u Cao Bằng vì những con đực nhìn giống như bò tót, có thể nặng tới 700 kg, phẩm chất thịt mềm hơn so với nhiều loại thịt bò như bò lai sind, bò brát-man[4] chúng là một giống bò độc đáo có thân hình vạm vỡ, u vai nhô cao như bò tót, cơ bắp cuồn cuộn to hơn bất cứ giống bò nội địa nào của Việt Nam[5]. Bò vùng cao đa số có màu lông vàng nhạt, một số ít màu cánh gián, hoặc đen nhánh. Tai to, lưng hơi võng, mông dài, chân cao, đỉnh trán có u gồ hoặc phẳng, vai có u gồ lên, rất thuận tiện cho việc cầy kéo, sản xuất, bò có tầm vóc cao to bình quân nặng từ: 450 – 500 kg. Là giống bò có sức vóc sản xuất tốt, thịt ăn mềm ngon[6][7]. Giống bò đực có thế lên tới 400–600 kg[8].

Bò đực trưởng thành có khối lượng cơ thể đạt 400–450 kg, bò cái trưởng thành có khối lượng cơ thể đạt 250–280 kg, tỉ lệ thịt xẻ khá cao lên đến 52,12%, tỉ lệ thịt tinh (thịt lọc) đạt 40,33% so với bò vàng Việt Nam tỉ lệ này là 42% và 33%. Mặc dù bò vùng cao Hà Giang có nhiều đặc điểm vượt trội như vậy song hiện nay giống bò này đang có nguy cơ bị suy thoái dần về giống do vấn đề cận huyết kéo dài. Bò H'Mông có tầm vóc khá lớn, tuổi đẻ lứa đầu trên 2,5 năm, khoảng cách giữa hai lứa đẻ là 16 tháng. Việc chọn lọc bò đực khối lượng lớn phối với bò cái khối lượng lớn đã nâng cao khối lượng bê sơ sinh và tốc độ sinh trưởng của bê rõ rệt[9].

Bò đực giống với màu lông phổ biến là đen, vàng. Tiêu chuẩn chọn bò đực giống là toàn thân phát triển cân đối, không có khuyết tật, tuổi trong khoảng 36 – 40 tháng. Tầm vóc to, tốc độ sinh trưởng cao, sức khoẻ tốt, khối lượng cơ thể trên 500 kg. Đầu và cổ to (nhưng không quá thô), kết hợp tốt, chắc khoẻ. Sừng dài vừa phải, gốc sừng to, bóng. Da bóng, lông mượt. Vai to cao, u cao, yếm dầy đều, hệ cơ phát triển. Ngực nở, sâu, rộng. Lưng dài, hông rộng, thẳng, phẳng. Bụng gọn thon, không sệ. Chân to, khoẻ, phát triển cân đối, đi không chạm khoeo. Móng tròn, khít, tạo với mặt phẳng đất 450. Dương vật bình thường, hai tinh hoàn to đều.

Đối với bò cái giống: Toàn thân phát triển cân đối, không có khuyết tật, đẫ đẻ từ 1 đến 4 lứa. Tầm vóc to, tốc độ sinh trưởng cao, sức khoẻ tốt, khối lượng cơ thể trên 180 kg. Đầu dài, cổ nhỏ thanh, kết hợp tốt, chắc khoẻ. Sừng dài vừa phải, gốc sừng thon, bóng. Da bóng, lông mượt. Yếm dầy đều, hệ cơ phát triển. Lưng dài, hông rộng, thẳng, phẳng. Bụng gọn thon, không sệ. Bầu vú phát triển đều, núm vú dài cân đối. Âm hộ mẩy, bóng. Chân to, khoẻ, phát triển cân đối, đi không chạm khoeo. Móng tròn, khít, tạo với mặt phẳng đất 45 độ.

Sức sinh sản

Có những nghiên cứu thực nghiệm hiệu quả thụ thai tinh đông viên bò H’Mông sau khi bảo tồn 6 tháng để đánh giá đặc điểm tinh dịch bò đực H’Mông, đánh giá hoạt lực tinh đông viên sau đông lạnh – giải đông qua một số tháng bảo tồn và thăm dò tỉ lệ thụ thai của tinh đông viên đã bảo tồn 6 tháng. Tinh dịch bò đực H’Mông có chất lượng tinh dịch tốt và sau 1 năm bảo tồn, hoạt lực tinh trùng đạt yêu cầu sử dụng, tinh viên bảo tồn 6 tháng vẫn cho tỉ lệ thụ thai đạt yêu cầu. Tinh viên đã bảo tồn 6 tháng cho tỉ lệ phối giống đậu thai 55% (40 – 66,6%). Qua 291 lần khai thác tinh của 3 bò thí nghiệm cho thấy trung bình lượng xuất tinh (V) đạt 4,43 ml, hoạt lực tinh trùng (A) 68,96%; nồng độ tinh trùng (C) 0,85 tỉ/ml; tổng số tinh trùng sống tiến thẳng (VAC)2,59 tỉ; pH tinh dịch 6,89; tỉ lệ tinh trùng sống (Sg) 83,47% và tỉ lệ tinh trùng kỳ hình (K) 16,49%. Đối với bò địa phương miền Núi, chất lượng tinh dịch như vậy là tương đối tốt.[10].

Người ta cũng đã phối giống thử nghiệm tinh bò đực giống bò vùng cao Hà Giang (Bò H’Mông) với bò cái địa phương vùng đồng bằng Sông Hồng, đánh giá các chỉ tiêu và khă năng sinh trưởng của bê lai. Khi tiến hành huấn luyện đực nhẩy giá (trước mắt cho bò đực nhẩy bò cái có biểu hiện động dục) tạo phản xạ tự nhiên, sau đó tập dần trên bò cái bình thường. Khai thác tinh dịch bò đực giống bằng âm đạo giả sau khi bò đực giống đực huấn luyện nhẩy giá thành thục, tiến hành khai thác tinh bằng âm đạo giả, tinh dịch sau khi khai thác được đánh giá chất lượng theo các chỉ tiêu như:

• Lượng xuất tinh V (ml) là kiểm tra đa thể bằng chủ quan trên ống hứng tinh khắc chia độ ml. Lượng xuất tinh có liên quan chặt chẽ với giống, tuổi, chế độ nuôi dưỡng, chăm sóc, kích thước dịch hoàn, mùa vụ, mức độ kích thích tình dục, phản xạ nhẩy, kỹ thuật lấy tinh. ở bò đực lượng xuất tinh thường là 5 – 6 ml, dao động trong khoảng 2 – 12 ml, nếu lấy tinh 2 lần (cách 30 phút c) thì lần 2 thường ít hơn lần đầu.
• Màu sắc, mùi: các chỉ tiêu này được xác định bằng phương pháp cảm quan, màu sắc tinh dịch bò thường có màu trắng sữa, trắng ngà hoặc vàng kem, mùi hăng đặc trưng. nếu trong tinh dịch có lẫn máu, mủ thì tinh dịch không đủ chất lượng, bò đực có thể bị bệnh, cần phải kiểm tra thú y
• Sức hoạt động của tinh trùng A (%): chỉ tiêu này có tầm quan trọng đặc biệt trong pha loãng tinh dịch và khả năng thụ tinh của tinh trùng. Sức hoạt động tinh trùng thể hiện bởi các xoáy của sóng tinh trùng với tốc độ ẩn hiện khác nhau và thường được đáng giá 4 mức khác nhau: Pha chế môi trường: môi trường pha loãng tinh dịch thường được pha trước khi khai thac tinh, môi trường sau khi pha để trong tủ lạnh ở nhiệt độ 15 độ C có thể sử dụng trong trong 3 – 5 ngày.